پرچم‌هایی که یکی یکی،پایین می‌آیند!

یکی از این بازارها، بازار مبل تهران بود که می‌توان آن را مهم‌ترین قطب اقتصادی صنعت مبلمان ایران به شمار آورد. در ورای همهمه و حس خوب خرید نوروزی، حضور پرتعداد پرچم‌ها و نمادهای کشور ترکیه نشان از پدیده‌ای خزنده‌ داشت که می‌توان آن را به اختصار، چیرگی روزافزون شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی ترکیه بر بازار بزرگ ایران وصف کرد.

آخرین بار که حدود چهار سال پیش از بازار بزرگ مبلمان تهران دیدن کرده بودم، محصولات و برندهای ترکیه جلوه خاصی در این بازار نداشتند. بنابراین می‌توانم نتیجه بگیرم که بسیاری از فروشگاه‌های عرضه‌کننده محصولات ساخت داخل در همین مدت جای خود را به نمایندگی‌ها یا فروشگاه‌های محصولات ساخت ترکیه داده‌اند. اما تک‌تک فروشگاه‌های این بازار بزرگ، نمایندگان کارگاه‌های ریز و درشت تولیدی مبلمان هستند. بنابراین اگر در یکی از نمایشگاه‌های این بازار، چند نفر مشغول کار باشند، این افراد احتمالاً جمعی چندده نفره را نمایندگی می‌کنند که در طول زنجیره تامین محصولات مربوطه مشغول فعالیت هستند. اگر خانواده این افراد را هم لحاظ کنیم، به جمعی چندصد نفره می‌رسیم که اقتصاد زندگی آنها به طور مستقیم یا غیر مستقیم به برپا و پررونق بودن هر یک از فروشگاه‌های بازار مبل تهران وابسته است.

البته پیامد تسلیم کردن سنگرهای اقتصادی، تنها به جنبه نمادین آن محدود نمی‌ماند. زمانی که پرچم ترکیه (یا هر کشور دیگری غیر از ایران) در فروشگاهی ایرانی به جای پرچم ایران افراشته می‌شود، بخش بزرگی از زنجیره تامین محصولات عرضه شده، به خارج از ایران منتقل می‌شود. از قضا زنجیره‌های با ارزش افزوده بالا (شامل طراحی و مهندسی) به کشور مبدا می‌رود و بخش‌هایی که در ایران می‌مانند از جنس واسطه‌گری، توزیع و بازرگانی هستند. به عبارت دیگر، همان چند ده نفری که در طول زنجیره تامین مبلمان برای یک فروشگاه مشغول کار بودند بی‌کار می‌مانند و همان چند صدنفری که اقتصادشان مستقیم یا غیر مستقیم به همین افراد وابسته بود یک گام (شاید هم چند گام!) به فقر نزدیک‌تر می‌شوند. بنابراین هر فروشگاه مبلمانی که پرچم ایران را پایین می‌کشد و پرچم ترکیه را بالا می‌برد، زنگ خطر فقر را به صدا در می‌آورد. اما وقتی بخش بزرگی از بازار تسخیر پرچم ترکیه می‌شود، باید نگران موج فزاینده فقر بود. البته پیامدهای این تسلیم اقتصادی، در قلمرو اقتصاد باقی نمی‌ماند و لاجرم رنگ‌وبوی اجتماعی، سیاسی و امنیتی به خود خواهد گرفت. 

مبلمان‌ ساخت ترکیه که بازار مبل ایران را تسخیر کرده‌اند، بی‌گمان از طرح و کیفیت اجرای بهتری برخوردارند و توانسته‌اند نگاه مشتریان ایرانی را به خوبی به سوی خود جلب کنند. از سوی دیگر، میانگین قیمت آنها دست‌کم دو تا سه برابر محصولات ایرانی است. بر خلاف نگاه غالب و ناکارآمد سیاستی که در چنین مواردی از مشتری ایرانی تقاضا می‌کند که کالای ایرانی را (با وجود کیفیت پایین‌تر آن) انتخاب کند، مشکل را باید در جای دیگری جستجو کرد. باید پرسید که چرا شرکت‌های ایرانی نمی‌توانند محصولات خود را با طرح، کیفیت و اجرای بهتری از نمونه‌های ساخت ترکیه تولید کنند؟ 

اگر چه پاسخ به پرسش بالا پیچیده و چند بعدی است، اما بی‌گمان ضعف توان نوآوری و فناوری شرکت‌های ایرانی در برابر رقبای ترکیه‌ای را نمی‌توان کتمان کرد. اگر شرکت‌های ایرانی از دانش و فناوری لازم برای تولید باکیفیت و زیبای مبلمان در طرح‌ها و رنگ‌های مختلف برخوردار بودند، حتماً نسبت به محصولات ترکیه‌ای (با توجه به هزینه کمتر انرژی، نیروی انسانی و حمل‌ونقل) مزیت هزینه‌ای داشتند. با علم به این موضوع، باید پرسید که چه عواملی باعث شده که شرکت‌های ایرانی در افزایش توان نوآوری خود سرمایه‌گذاری نکرده‌اند؟ 

فراموش نکنیم که اگر این روند خطرناک در شرایط تحریم به وقوع پیوسته، شرایط بعد از تحریم حتماً آن را تعمیق و تشدید خواهد کرد. همه می‌دانیم که با رفع تحریم‌ها تعداد رقبای خارجی و همچنین توافقنامه‌های تجاری با دیگر کشورها افزایش خواهد یافت. لذا ادامه همان رویکرد ناکارآمد سنتی در زمان رفع تحریم‌ها می‌تواند تهدیدات جدی در پی داشته باشد.

ناگفته پیداست که همین برداشت نادرست چه پیامدهایی برای صنعت بومی و توان رقابت‌پذیری آن در پی داشته است. لذا بهتر است برای وارد کردن اصول مدیریت فناوری و نوآوری در سیاست‌های صنعتی کشور وارد کاری کرد تا مگر روند دردناک پایین کشیده شدن پرچم‌های ایران در بازارهای داخلی به تدریج متوقف و معکوس شود. باید بتوان شبکه‌سازی و میانداری را در بنگاه‌های صاحب برند ایرانی تقویت کرد و با این کار، ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان و افراد خلاق را در راستای افزایش توان نوآوری صنعت بومی جهت دهی نمود. البته این کار نسبت به کارهایی که اکنون توسط متولیان صنعت کشور (از جمله وزارت صنعت، معدن و تجارت) انجام می‌شوند، پیچیده‌تر است و به نگاه‌های جدید و تخصص‌های متفاوتی نیاز دارد.

نوروز و نو شدن بهاری، موسم خوبی برای تغییر نگاه‌ها و خانه‌تکانی است. فرصت تعطیلات نوروزی و کاهش بار توان‌فرسای کارهای روزمره و تکراری، مجال خوبی است برای مدیران و سیاست‌گذاران صنعت کشور است تا برای افزایش توان نوآوری صنعت چاره‌جویی کنند. آنها باید بپرسند چه عواملی باعث شده که شرکت‌های ایرانی در افزایش توان نوآوری خود سرمایه‌گذاری نکرده‌اند؟ چگونه می‌توان توان نوآوری بنگاه‌های ایرانی را به شکلی پایدار افزایش داد؟ چه باید کرد تا پرچم ایران از سنگرهای اقتصادی کشور پایین کشیده نشود؟

[۱]- جهش ۶۹ درصدی صادرات ترکیه به ایران با اجرای موافقتنامه ترجیحی (عیار آنلاین)

[۲]- نامه اعتراض کارآفرینان به دولت (تابناک)