سرویس علم و فناوری عیارآنلاین، دیپلماسی علمی مفهومی است که از بعد از جنگ جهانی دوم به‌طورجدی مورد توجه و استفاده قرار گرفت. در این دوره، دیپلماسی علمی بیشتر ناظر به همکاری‌های علمی بین آمریکا و شوروی سابق بود که در حوزه‌های مختلف بهداشت، هسته‌ای، هوا و فضا و خلاصه زمینه‌های علمی-فناوری انجام می‌گرفت. در شرایطی که تعاملات سیاسی بین کشورهای مختلف، به‌ویژه آمریکا و شوروی به بن‌بست رسیده بود، تعاملات و همکاری‌های حوزه‌های علم و فناوری می‌توانست یک ارتباط حداقلی بین این کشور‌ها برقرار کند. درواقع تحلیلگر‌ها به این نقطه رسیده بودند که علم و فناوری این ظرفیت و پتانسیل را دارد که بین بازیگران مختلف عرصه بین‌الملل، تعاملاتی پایدار برقرار کند. البته تاکنون بیشتر دیپلماسی علم مطرح شده است و کمتر شاهد صحبت از دیپلماسی فناوری بوده‌ایم.
در حقیقت اگر بخواهیم یک تعریف عملیاتی از دیپلماسی علمی ارائه دهیم، این می‌شود که شما از ابزار علم و فناوری برای پیشبرد سیاست خارجی استفاده کنید و از ظرفیت‌های دیپلماتیک برای نیاز‌ها و اهداف حوزه علم و فناوری بهره بگیرید. ارتباط بین علم و فناوری با سیاست خارجی، ارتباطی دوطرفه است که از یک‌طرف علم و فناوری به دیپلماسی خدمت می‌کند و از طرفی دیگر دیپلماسی به علم و فناوری. هرقدر به جلو می‌رویم، می‌بینیم علم و فناوری در عرصه تحولات بین‌الملل دارد نقش جدی‌تری پیدا می‌کند.
برای مثال از زمان جنگ جهانی دوم که بحث نظامی و اتمی و هوا و فضا مطرح شد و این مباحث اغلب دارای فناوری‌های پیچیده‌ای بودند و اندکی که به جلو‌تر می‌آییم، بیوتکنولوژی و ازاین‌دست مسائل مطرح شدند. در سال‌های اخیر نیز بحث فضای سایبر و مجازی مطرح است و باعث بروز بسیاری از مسائل و دغدغه‌ها شده است. در حوزه اقتصاد نیز شاهد تأثیرگذاری فزاینده علم و فناوری هستیم. مطرح‌شدن مسئله اقتصاد دانش‌بنیان شاهدی است بر اثبات این ادعا. مجموعه این‌ها بازیگران عرصه بین‌الملل که همان دولت‌ها باشند را دارد به سمت اینکه به علم و فناوری توجه بیشتر داشته باشند، سوق می‌دهد.
علاوه بر آنچه گفته شد، پس از جنگ جهانی دوم نهاد‌ها و سازمان‌های بسیاری ایجاد شد که در حوزه علمی و فناوری مشغول فعالیت هستند. تاکنون در این مجموعه‌ها معاهدات و کنوانسیون‌های مختلفی نیز منعقد و تصویب‌شده است که از مشهور‌ترین آن‌ها می‌توان به «معاهده ان پی تی» است. ان پی تی دارای دو وجه است. از یک نظر امنیتی-سیاسی محسوب می‌شود و از منظری دیگری یک معاهده علمی-فناوری که سازوکارهای دست‌یابی به فناوری هسته‌ای را مشخص می‌کند و سامان می‌دهد. البته تمرکز این معاهده بر این است که فناوری هسته‌ای را به‌طور انحصاری در اختیار تعدادی از کشور‌ها نگه دارد. از این جنس کنوانسیون‌ها و معاهدات، در حوزه‌های مختلف، زیاد است.
چنان‌که پیش‌تر اشاره شد، آمریکا و شوروی در دوره‌ای موسوم به جنگ سرد، رو به روی یکدیگر ایستاده بودند و روابط ناپایداری بین آنان حاکم بود. علم و فناوری در قالب یک ابزار کمکی وارد عمل شد تا روابط و سیاست خارجی این دو کشور نسبت به یکدیگر به بن‌بست نرسد. درواقع علم و فناوری فضای تعامل بین آمریکا و شوروی را افزایش داد. اینکه چه میزان موفق بوده، فعلاً موردنظر نیست، اما همین‌قدر کافی است که بدانیم علم و فناوری به هر شکل ممکن مانع قطع کامل دو ابرقدرت آن دوران شد.
در ایران، در سند چشم‌انداز بندی داریم که طبق آن ایران باید در افق ۱۴۰۴ الهام‌بخش جهان اسلام باشد. یکی از مهم‌ترین حوزه‌هایی که ایران می‌تواند الهام‌بخش باشد، حوزه علم و فناوری است. چون توانمندی‌های خوبی دارد. اگر به این امکان توجه جدی شود، می‌توان شاهد خدمت علم و فناوری به سیاست‌های خارجی خود بود. برعکس، گاهی هم می‌تواند دیپلماسی به حوزه علم و فناوری خدمت کند. برای مثال در حوزه هسته‌ای که یک علم و فناوری محسوب می‌شود، برای اینکه بشود از این امکان علمی و فناورانه، مطابق با حقوق شناخته‌شده در ان پی تی بهره جست، لازم است دیپلماسی به وارد عمل شود و به کمک علم و فناوری بیاید. مثال‌های زیادی می‌توان از دو طرف ماجرا، یعنی مواردی علم و فناوری به کمک دیپلماسی آمده است و دیپلماسی به کمک علم و فناوری آمده است، مطرح کرد.
در حال حاضر صادرات کالاهای دانش‌بنیان برایمان مطرح است که دیپلماسی می‌تواند در ایجاد بازارهای جدید برای صدور این محصولات، به‌ویژه درباره به دست گرفتن بازارهای کشورهای همسایه، نقش‌آفرینی نماید.
آمریکا، چین، هند و ژاپن ازجمله کشورهایی هستند که در عرصه دیپلماسی علم و فناوری فعال هستند. برای مثال زمانی که اوباما رئیس‌جمهور آمریکا شد، به خاطر سیاست خارجی آمریکا در دوره بوش پسر فضایی تیره بر روابط بین آمریکا و جهان اسلام حاکم بود. اوباما برای بهبود این روابط به مصر رفت و در دانشگاه قاهره سخنرانی کرد که یکی از موارد مهم مورد تأکیدش این بود که همکاری‌های علمی و فناوری خود با کشورهای جهان اسلام را توسعه دهد. این می‌شود استفاده از علم و فناوری برای سیاست خارجی که آمریکا دنبالش است. آن‌ها برای اینکه چهره خود را ترمیم کنند و جایگاه خود را بهبود ببخشند دست به این قبیل اقدامات می‌زند.
در ایران نیز، فعالیت‌های خوبی صورت گرفته است، اگرچه شاید با این ادبیات، یعنی دیپلماسی علمی، شناخته‌نشده باشد. در حال حاضر «معاونت علم و فناوری ریاست جمهوری» و «مرکز همکاری‌ها و فناوری‌های ریاست جمهوری» از یک‌سو و وزارت امور خارجه از سویی دیگر روی مقوله دیپلماسی علم و فناوری دارند کار می‌کنند. حدوداً سه سال است که در وزارت امور خارجه اداره‌ای با عنوان همکاری‌های علمی و فناوری تأسیس شده است. معاونت بین‌المللی، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، معاون امور بین این معاونت نیز یکی از مأموریت‌های اصلی‌شان فعالیت در حوزه دیپلماسی علم و فناوری است و چندین سال است که در حال پیگیری این مسئله مهم هستند.
به‌هرحال کشور نیازمند است و باید یک فرآیندی و اجماع نظری روی بحث دیپلماسی علم و فناوری شکل بگیرد. شرایط ایجاب می‌کند یک تقسیم وظیفه‌ای مناسب و مطلوب اتفاق بیفتد. آن‌طور تابه‌حال نشان داده‌ایم، در حوزه علم و فناوری ظرفیت‌های بسیاری داریم که می‌تواند به دیپلماسی‌مان کمک کند. به‌خصوص دیپلماسی ما نسبت کشورهای منطقه و همسایگانمان. این پتانسیل می‌تواند فرصت ایده آلی را برایمان ایجاد کند.
برای مثال هم‌اکنون عراق، به‌عنوان کشوری نفت‌خیز، که به جهت دانش و فناوری‌های مربوط به حوزه نفت در شرایط نامطلوبی قرار دارد، آماده است تا ما دانش و فناوری خود در این حوزه را برایش صادر کنیم. این مسئله می‌تواند بر روی تعاملات دیپلماتیک ما با این کشور نیز مؤثر باشد.
به‌عنوان مثالی دیگر، عمده کشورهای همسایه ما که کشورهای هدف ما در سیاست خارجی محسوب می‌شوند، در حوزه علم و فناوری نسبت به ما سطحشان پایین‌تر است و ما می‌توانیم از همین فرصت استفاده کرده و در روابط دیپلماتیک‌مان با آن‌ها از این امتیاز خود استفاده و روابطمان با آن‌ها را از جهات مختلف توسعه دهیم. ظاهراً در حال حاضر سند توسعه دیپلماسی علم و فناوری یا طرح توسعه دیپلماسی علم و فناوری در شورای عالی انقلاب فرهنگی در حال بررسی است و در صورت تصویب نقشه راهی برای این حوزه خواهد بود.
برای داشتن یک دیپلماسی موفق و درعین‌حال بهره‌مند شدن از همه حقوق خود در حوزه علم و فناوری لازم است با تمرکز بیشتری روی دیپلماسی علمی کارکنیم. آمریکا (به‌عنوان پرچم‌دار این قضیه)، آلمان، ژاپن و هند به‌شدت روی مسئله تمرکز کرده‌اند. جنبش عدم تعهد که ما نیز از کشورهای عضو آن هستیم، دو سه سال است که این مقوله را به‌طورجدی پیگیری می‌کند. در حال حاضر بیش از صد کشور با این مقوله آشنا هستند و بعید به نظر می‌رسد که کشوری توسعه‌یافته یا درحال‌توسعه باشد و به این مقوله توجهی نداشته باشد.
The post خدمات متقابل «دیپلماسی» و «علم و فناوری» appeared first on عیارآنلاین.